Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie i uzależniony od wpływu środowiska oraz od rozwoju psychofizycznego dziecka. Po urodzeniu rozwój dziecka jest ciągły, podobnie jak i rozwój mowy – nie rozpoczyna się w określonym momencie, ale toczy się od narodzin. Nabywanie umiejętności posługiwania się mową trwa kilka lat i przebiega etapowo. Dziecko przyswaja wymowę poszczególnych głosek stopniowo. Słownictwo i gramatyka są opanowywane w ten sam sposób. W literaturze wyodrębnia cztery stadia kształtowania się mowy dziecka. Są to okresy: melodii, wyrazu, zdania oraz swoistej mowy dziecięcej.

I. Okres melodii – trwa od narodzin do pierwszego roku życia.
W tym stadium wyróżniamy cztery etapy:
1. Płacz i krzyk – oznaczają komunikację z otoczeniem, sygnalizują różne potrzeby niemowlęcia, są również ćwiczeniem narządu oddechowego.
2. Głużenie – pojawia się w 2-3 miesiącu życia. Dziecko niezamierzenie wydaje przypadkowe dźwięki, przypominające gruchanie. Głużenie jest odruchem bezwarunkowym, pełni rolę treningu narządów mowy. Głużą wszystkie dzieci, także głuche.
3. Gaworzenie – pojawia się w 5-6 miesiącu życia. Dziecko w zamierzony sposób powtarza dźwięki, które wydało przypadkowo i te, które usłyszało w otoczeniu, są to zespoły sylab np. ma-ma-ma, da-da-da, ba-ba-ba, ta-ta-ta. Niemowlę nie rozumie jeszcze naśladowanych dźwięków.
4. Echolalia – pojawia się około 10 miesiąca życia. Dziecko powtarza zasłyszane słowa, tworzone z sylab, które zna np. mama, tata, baba. Te słowa nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia.

Około 1 roku życia dziecko zaczyna łączyć wyrazy z jakimś znaczeniem. Pod koniec okresu melodii dziecko powinno posługiwać się świadomie kilkoma wyrazami typu: mama, tata, baba oraz wyrażeniami dźwiękonaśladowczymi, które zastępują wiele trudnych do wypowiedzenia słów.

II. Okres wyrazu – trwa od pierwszego do drugiego roku życia.
W czasie okresie dziecko używa już wszystkich samogłosek, oprócz nosowych. Wymawia także spółgłoski: p, b, m, t, d, n, k, ś, ć. Pozostałe głoski zastępuje łatwiejszymi do wymówienia, o zbliżonym miejscu artykulacji. Wyrazy wielosylabowe skracane są do pierwszej lub ostatniej sylaby.

III. Okres zdania – trwa od drugiego do trzeciego roku życia.
Pojawiają się pierwsze zdania, polegające na łączeniu i wypowiadaniu przez dziecko dwóch wyrazów zastępujących całe wypowiedzi. W tym też okresie dziecko wypowiada już prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l, ś, ź, ć, dź, ń. Pod koniec tego stadium pojawiają się głoski s, z, c, dz. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych i nadal w trudniejszych zestawieniach są zastępowane łatwiejszymi głoskami o zbliżonym miejscu artykulacji.

IV. Okres swoistej mowy dziecięcej – trwa od trzeciego do siódmego roku życia.
Następuje dalszy rozwój artykulacji i słownika dziecka. Pod koniec tego okresu mowa dziecka powinna być wyraźna i poprawna, dziecko powinno prawidłowo wymawiać wszystkie głoski języka polskiego.
3-latek powinien wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe (a, o, e, u, y, i, ą, ę), chociaż może jeszcze zamieniać a na o, e na a, i na y. Powinien również wypowiadać spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. W tym wieku pojawiają się głoski s, z, c, dz. Dużo z tych głosek dziecko umie wypowiedzieć poprawnie w izolacji, jednak w mowie potocznej może je nadal zastępować głoskami łatwiejszymi. Najczęściej głoski s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż zastępowane są przez zmiękczone odpowiedniki: ś, ź, ć, dź. Głoska r wymawiana jest często jako l lub j, a głoska f jako h.
4-latek utrwala wymowę głosek: s, z, c, dz, nie powinien już ich zamieniać na łatwiejsze w wymowie ś, ź, ć, dź. Głoski: sz, ż, cz, dż w mowie potocznej są często jeszcze zastępowane przez s, z, c, dz, a grupy spółgłoskowe są upraszczane. Pod koniec tego wieku pojawia się głoska r.
5-latek utrwala wymowę głosek: sz, ż, cz, dż. Głoska r powinna być już wymawiana, ale czasami pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe są jeszcze upraszczane.

Nieprawidłowości wymowy są podłożem powstawania i nasilania się niepowodzeń szkolnych. Wykazano, że wśród uczniów z problemami w nauce 30-38 % dzieci ma wady wymowy. Zaburzenia wymowy również negatywnie wpływają na kształtowanie się osobowości dziecka, uniemożliwiając prawidłowe porozumiewanie się ze środowiskiem, a tym samym wycofywanie się z kontaktów z otoczeniem. Praca korekcyjna nad poprawą wymowy, zwłaszcza w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym, gdy nawyki nie są jeszcze utrwalone, ma duże znaczenie dla przyszłego funkcjonowania dziecka.

opracowała Julia Żarczyńska

Bibliografia:
1. L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977.
2. I. Styczek, Logopedia, PWN, Warszawa 1983.
3. G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 2008.