Integracja sensoryczna – definicja
Wg dr A. Jean Ayres (2015, s.21), twórczyni teorii integracji sensorycznej, integracja sensoryczna:
– to podświadomy proces zachodzący w mózgu (zachodzi bez udziału świadomości tak, jak oddychanie).
– podrządkuje informacje pobrane przez zmysły (smak, wzrok, słuch, dotyk, powonienie, ruch, grawitacja, pozycja).
– nadaje znaczenie temu, co jest doświadczane, przez selekcję informacji i wybór tego, na czym mamy się skupić (np. słuchanie nauczyciela i ignorowanie hałasu na zewnątrz).
– pozwala nam celowo działać i celowo reagować na sytuacje, których doświadczamy (tzw. odpowiedź adaptacyjna).
– tworzy fundamenty edukacji i zachowań społecznych.
Dzięki procesom integracji sensorycznej bodźce odbierane przez narządy zmysłów zostają zorganizowane w określoną całość, co pozwala nam zachować się adekwatnie do wymagań sytuacji. Zachowania adaptacyjne są podstawą uczenia się – przyswajania wiedzy i norm społecznych – i tym samym stanowią podstawę prawidłowego funkcjonowania społecznego.
Integracja sensoryczna rozwija się w trakcie interakcji człowieka z otoczeniem, poprzez kontakt z różnymi bodźcami. Mózg pozbawiony dopływu bodźców, nie ma szans na opracowywanie ich i tworzenie odpowiednich reakcji. Dlatego dla prawidłowego rozwoju dziecka ważne jest, by doświadczało ono różnorodnych wrażeń zmysłowych w codziennym życiu, zwłaszcza w trakcie spontanicznej zabawy, w kontakcie z rodzicami/ opiekunami i rówieśnikami.

Zmysły
Narządy zmysłów odbierają bodźce z otoczenia, które stanowią pokarm dla naszego mózgu. Większość z nas bez problemu wymieni takie zmysły jak:
– wzrok,
– smak,
– powonienie,
– słuch,
– dotyk.
Te zmysły odbierają bodźce płynące z zewnątrz ciała. (por. Ayres, 2015, s.51).
Posiadamy jeszcze:
– zmysł propriocepytwny (odbiera bodźce płynące z mięśni i stawów) mówiący nam o położeniu naszego ciała w przestrzeni i o ruchu,
– zmysł przedsionkowy (odbiera bodźce z błędnika znajdującego się w uchu wewnętrznym) informujący mózg o położeniu głowy, grawitacji i równowadze (por. ibidem).
W narządach wewnętrznych i głównych naczyniach krwionośnych znajdują się receptory odbierające bodźce trzewne, mówiące o tym co się dzieje wewnątrz ciała (np. ciśnienie krwi, poziom cukru we krwi itp.) (por. Ayers, 2015, s. 55).
Jeżeli procesy integracji sensorycznej przebiegają sprawnie doznania z tych wszystkich zmysłów organizowane są w sposób spójny, harmonijny i dzięki temu pozwalają dostosować nasze zachowanie do sytuacji, czujemy się dobrze, a nasz organizm utrzymywany jest w dobrej kondycji.

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego
Układ nerwowy nie zawsze jest zdolny do precyzyjnego odbierania, organizowania i wykorzystania w działaniu dopływających do niego bodźców, mówimy wówczas o zaburzeniach przetwarzania sensorycznego (por. Kranowitz, 2012, s. 77-83). Dziecko doświadczające takich trudności jest najczęściej ogólnie zdrowe, jego rozwój przebiega prawidłowo, jednak najbliższe otoczenie obserwuje dziwność, nietypowość zachowania lub wręcz zachowania nieakceptowane społecznie. Wygląda to tak, jakby dziecko nie uczyło się na własnym doświadczeniu, nie mogło przystosować się do powtarzających się sytuacji, nie dostrzegało związków przyczynowo – skutkowych.

Zaburzenia modulacji sensorycznej
To problem zgrania czasowego w obrębie układu nerwowego. Hamowanie (reakcji) musi nastąpić w ściśle określonym czasie, by zrównoważyć pobudzenie; wtedy jednoczesne informacje sensoryczne będą mogły zostać zsynchronizowane (ibidem).
Do zaburzeń modulacji sensorycznej zaliczamy
– nadreaktywność sensoryczną – charakteryzuje się nadmierną wrażliwością na bodźce, trudnościami z wyhamowaniem dopływających wrażeń. Dziecko nadreaktywne reaguje na wszystkie bodźce jednocześnie, nie potrafi oddzielić bodźców istotnych od nieistotnych przez co łatwo ulega rozproszeniu, dekoncetracji. Docierające do niego bodźce oceniane są przez mózg jako zbyt silne, zagrażające. Dziecko ma tendencję do reagowania złością, niepokojem lub nadmiernym strachem. Często unika pewnych zabaw, nie toleruje zmian. Nadreaktywność sensoryczna może dotyczyć każdego z w/w zmysłów. Najczęściej wśród dzieci obserwuje się nadreaktywność na dotyk, dźwięk (obronność dotykowa, obronność słuchowa) (ibidem).
– podreaktywność sensoryczną – niska wrażliwość na bodźce, potrzeba silniejszej stymulacji, by osiągnąć zwykły poziom pobudzenia. Dziecko zdaje się niezauważać dopływających bodźców, sprawia wrażenie nieobecnego duchem, znudzonego, łatwo się męczy. Ma problem z rejestrowaniem, że zrobiło sobie krzywdę (np. oparzyło, zraniło), z omijaniem przeszkód, rozumieniem komunikacji za pomocą gestów (ibidem).
– poszukiwanie sensoryczne – ciągłe dążenie do dostarczania sobie nowych wrażeń, bez końca. Dziecko odczuwa ciągłą potrzebę działania, bycia w ruchu. Dzięki temu dostarcza sobie wrażeń różnorodnych lub jednego typu np. wzrokowe, słuchowe, ruchowe. Jego zachowanie jest chaotyczne. Dziecko najczęściej jest postrzegane jako łobuz, dziecko niespokojne, niegrzeczne (ibidem).
– kombinacja sensoryczna – kombinacja nadreaktywności i podreaktywności będąca wynikiem gwałtownych zmian zachodzących w mózgu. Zmienna reaktywność przeszkadza w reakcjach adaptacyjnych dziecka. Może poszukiwać bodźców i jednocześnie nie móc ich znieść, na pewne doznania być nadwrażliwym, a innych w ogóle nie dostrzegać. Dziecko jest nieprzewidywalne, jego zachowanie zależy od układu szeregu różnych czynników, trudnych do przewidzenia. Przez opiekunów postrzegane jest jako trudne, kapryśne (ibidem).

Zaburzenie dyskryminacji sensorycznej
Kolejnym przejawem zaburzeń przetwarzania sensorycznego jest zaburzenie dyskryminacji sensorycznej, czyli brak lub niska zdolność różnicowania bodźców. CUN niedokładnie przetwarza bodźce, przez co nie jest możliwa właściwa, adaptacyjna reakcja na nie. Dziecko może mieć trudności z rozróżnianiem bodźców wzrokowych – np. nie dostrzega różnic między obrazkami, słuchowych – np. myli podobnie brzmiące słowa, dotykowych i propriocepytywnych – np. ściska za mocno ołówek podczas rysowania. (por. ibidem).

Zaburzenia motoryczne o podłożu sensorycznym
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego oddziałują także na motorykę, ruchy ciała dziecka powodując, że są one nieskoordynowane, nieprecyzyjne i tym samym nie pozwalają dziecku na swobodne eksplorowanie otoczenia, działanie w przestrzeni fizycznej. Wyróżniamy tutaj:
– zaburzenia posturalne – wynikające ze słabego przetwarzania wrażeń przedsionkowych i propriocepytywnych. Dziecko ma obniżone napięcie mięśniowe, sprawia wrażenie luźnego i bezładnego. Szybko się męczy (np. podczas spacerów), ma trudności utrzymaniem prawidłowej postawy podczas siedzenia przy stole (podpiera głowę, osuwa na krześle). Ma problemy z naprzemiennym ruchem ramion i nóg, utrzymaniem równowagi, korzystaniem z obu stron ciała (np. jazda na rowerze, pływanie) lub z jednej (np. pisanie) (por. ibidem). Dziecko unika ruchu, gier zespołowych, niechętnie korzysta, ze sprzętów na placu zabaw, najczęściej bawi się siedząc lub leżąc na podłodze.
– dyspraksję – trudności z planowaniem ruchu. Ruchy dziecka są niezgrabne, działania nieefektywne, dziecko nie potrafi zorganizować swojego ciała do wykonania ruchu.
Ma trudności z rozszyfrowaniem przeznaczenia, funkcji zabawki lub sprzętu na placu zabaw. Długo uczy się czynności, które inni wykonują automatycznie (np. ubieranie się, mycie zębów, posługiwanie sztućcami) (por. Ayres, 2015, s. 111-113).

Należy zaznaczyć, iż nie ma czegoś takiego jak normalna integracja sensoryczna, nikt z nas nie jest doskonale wyregulowany zawsze i wszędzie. Znajdujemy się na pewnym kontinuum przetwarzania sensorycznego raz funkcjonując lepiej, raz gorzej. Każdy bodziec poprzez swoje natężenie (zbyt mocne lub zbyt słabe) może zakłócić funkcjonowanie mózgu. (por. Kranowitz, 2012, s. 84).

Zachowania dziecka mogące świadczyć o zaburzeniach przetwarzania sensorycznego
Poniżej przedstawiam przykłady zachowań, reakcji dziecka, które mogą wskazywać na zaburzenia przetwarzania sensorycznego (na podstawie: Przyrowski, 2005):
– nie lubi mycia głowy, twarzy, obcinania paznokci,
– unika przytulania, całowania,
– często bywa apatyczne, znudzone,
– biega bez celu, skacze po meblach, trudno mu usiedzieć na miejscu, nigdy się nie męczy,
– ma problemy z rysowaniem, wycinaniem, układaniem puzzli,
– nie lubi ubrań, z określonego materiału,
– nie umie jeździć na rowerze dwukołowym (po 6r.ż.),
– rozdrażnione trudno uspokoić, utulić,
– na ból reaguje bardziej niż wskazywałaby na to siła bodźca lub nie reaguje wcale na mocne bodźce,
– unika określonych pokarmów,
– jest niezgrabne ruchowo, często się przewraca, rozlewa napoje, zawsze coś mu spadnie,
– unika sportu, zabaw ruchowych, boi się korzystać ze sprzętów na placu zabaw,
– nie potrafi ubrać nowego ubrania, butów,
– boi się głośnych urządzeń AGD, szczekających psów i innych głośnych sprzętów i zwierząt,
– zdaje się być nieobecne, zadumane,
– jest ciągle spięte, wystraszone, czujne,
– ma trudności z koncentracją uwagi,
– trudno mu zmienić rodzaj aktywności (np. skończyć zabawę i przyjść na kolację),
– boi się nowych sytuacji,
– ma chorobę lokomocyjną.

Kiedy szukać pomocy w gabinecie diagnosty i terapeuty integracji sensorycznej
Nie zawsze zaburzenia przetwarzania sensorycznego stanowią problem, utrudniają normalne funkcjonowanie w domu, przedszkolu czy w szkole. Jak wspominałam powyżej czasami każdy z nas doświadcza niedoskonałości działania własnego CUN. Jednak jeżeli poniższe stwierdzenia dotyczą Twojego dziecka warto poszukać specjalistycznej pomocy (por. Kranowitz, 2015, s. 170-171).
1. Zachowanie, funkcjonowanie dziecka przeszkadza samemu dziecku – z trudem przychodzi mu to, co inne dzieci opanowują naturalnie, bez wysiłku (chodzenie, bieganie, czołganie, skakanie, zabawa, słuchanie, mowa, wspinanie się, przytulanie).
2. Zachowanie, funkcjonowanie dziecka przeszkadza innym – denerwuje inne dzieci, nieustannie je zaczepia, drażni dorosłych przez np. nieustanne wiercenie się, zachowuje się brawurowo i nieprzewidywalnie, nie rozumie dlaczego inni się na niego złoszczą.
3. Inni (nauczyciele, znajomi, pediatra, osoby mające do czynienia z wieloma dziećmi) zwracają uwagę, sugerują, że coś jest nie tak z zachowaniem dziecka – zachowanie dziecka odbiega od zachowania innych dzieci w grupie.

opracowała Michalina Duszyńska

Bibliografia:
1. Ayers, A.J.(2015): Dziecko a integracja sensoryczna, Gdańsk: Harmonia Universalis, wydanie I
2. Kranowitz, Carol Stock (2012): Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Gdańsk: Harmonia Universalis, wydanie I
3. Przyrowski, Z. (2005): Kwestionariusz rozwoju sensomotorycznego dziecka